Macierzanka (Thymus) to rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych obejmujący kilkaset gatunków. W Polsce występuje kilka z nich, w tym bardzo popularny tymianek oraz macierzanka zwyczajna. Oprócz walorów estetycznych, wszystkie gatunki macierzanki posiadają również właściwości lecznicze oraz przyprawowe.
Macierzanka ma wiele właściwości leczniczych. Zawiera olejki eteryczne, garbniki, flawonoidy i inne substancje, które wpływają korzystnie na zdrowie. Macierzanka działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie, dlatego może być stosowana w leczeniu stanów zapalnych gardła, krtani oraz jamy ustnej. Pomaga także w leczeniu infekcji układu moczowego oraz układu oddechowego.
Jak wygląda macierzanka?
Rodzina i zasięg występowania
Macierzanki należą do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) i występują na terenie Europy, Afryki i Azji.
Opis wyglądu
Macierzanki przybierają formę zimozielonych krzewinek lub niskich krzewów o zwartym pokroju. Dorastają do 50 cm wysokości. Ich liście są niewielkie, owalne albo równowąskie, o blaszce całobrzegiej lub ząbkowanej.
Kwiaty
Kwiaty macierzanki są niewielkie, wargowe, zebrane w główki lub kłosy i pojawiają się wiosną i latem. Ich kolor może być różowy, fioletowy lub biały.
Gatunki i odmiany macierzanki
W Polsce występuje kilka gatunków macierzanki, z których kilka zasługuje na szczególną uwagę ze względu na mnogość ciekawych odmian i ich zastosowanie.
Macierzanka tymianek (Thymus vulgaris)
Jest to krzewinka wysokości 40 cm o wzniesionych pędach porośniętych szaro owłosionymi liśćmi. Drobne kwiaty w odcieniach fioletu i różu zebrane są w groniaste, długie kwiatostany.
Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum)
Jest to niewysoka krzewinka (5-15 cm) o cienkich, płożących się pędach porośniętych niewielkimi liśćmi. Roślina ta kwitnie od czerwca do września drobnymi, pachnącymi kwiatami.
Macierzanka cytrynowa (Thymus citriodorus)
Osiajga wysokość do 30 cm. Jej rozgałęzione, pokładające się pędy porośnięte są niewielkimi, lancetowatymi liśćmi. Jest to roślina miododajna kwitnąca od maja do późnej jesieni. Wyróżnia się intensywnym, cytrynowym zapachem. Szczególnie popularna jest odmiana macierzanki cytrynowej ‘Aureus’ o jasnych zółto-zielonych liściach.
Macierzanka zwyczajna (Thymus pulegioides)
Jest to półkrzew występujący na terenie całej Polski, porastający łąki i murawy. Ma rozłożysty pokrój i osiąga wysokości około 30 cm. Rozgałęzione, owłosione pędy porośnięte są jajowatymi, niewielkimi listkami. Na szczytach pędów późną wiosną lub latem pojawiają się delikatne grzbieciste kwiaty tworzące nieregularne, okółkowe, kwiatostany.
Macierzanka wczesna (Thymus praecox)
W stanie naturalnym jest rzadko spotykana, natomiast dzięki ciekawym odmianom jest lubiana przez ogrodników. Za sprawą płożących się pędów tworzy gęste, niskie dywany idealne do zadarniania. Nowe odmiany jak np. macierzanka wczesna ‘Purple Beauty’ zachwycają zarówno obfitym kwitnieniem, jak i intensywnością barw. Są również bardziej odporne i szybciej się rozrastają.
Zastosowanie macierzanki w ogrodzie
Do zadarniania przestrzeni
Niskie, dywanowe odmiany macierzanek są idealne do zadarniania przestrzeni pod drzewami lub wysokimi krzewami. Stanowią również wypełnienie miejsc pomiędzy kwitnącymi latem bylinami, takimi jak lawenda czy krwawnik. Mogą wypełnić szczeliny pomiędzy płytami chodnikowymi czy kostką brukową, stanowiąc zielone, pachnące spoiwo.
Do obsadzania skał i rabat
Niskie odmiany macierzanki nadają się również do obsadzania skalniaków czy murków, gdzie królują w towarzystwie takich roślin jak rozchodnik, smagliczka, żagwin, floks szydlasty czy dzwonek karpacki. Na rabatach tworzą efektowne zestawienia z niewysokimi iglakami, pięciornikami lub goździkami.
Do ozdabiania balkonów i tarasów
Macierzanki sadzone w pojemnikach wraz z innymi roślinami, najczęściej wieloletnimi np. pelargoniami, werbenami, goździkami, szałwiami czy miętami, stanowią oryginalną ozdobę balkonów i tarasów.
Macierzanka – właściwości lecznicze i kosmetyczne
Wartościowe gatunki
Spośród macierzanek uprawianych w Polsce, najcenniejsze i najczęściej wykorzystywane w celach leczniczych i kosmetycznych to: macierzanka zwyczajna, macierzanka piaskowa i tymianek.
Zawartość olejków eterycznych
Olejki eteryczne zawarte w macierzankach to m.in. karwakrol, tymol, cytral, linalol i flawonoidy. Znajdują one szerokie zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym.
Właściwości lecznicze
Macierzanki wykazują działanie silniejsze niż antybiotyki, dzięki czemu posiadają właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, wykrztuśne, rozkurczowe i żółciopędne. Olejek tymiankowy stosowany jest głównie w chorobach układu oddechowego, moczowego oraz pokarmowego. Macierzanka zwyczajna oraz macierzanka piaskowa mają podobne właściwości lecznicze jak tymianek, jednak ich działanie jest słabsze. Wykazują właściwości rozkurczowe, wykrztuśne, odkażające, przeciwzapalne i moczopędne.
Zastosowanie w kosmetyce
Olejek tymiankowy jest składnikiem preparatów do włosów. Oczyszcza i dezynfekuje skórę głowy, wzmacnia włosy oraz zapobiega łupieżowi. Stosowany jest również do produkcji past do zębów oraz płynów do płukania ust.
Zastosowanie w kuchni
Ziele tymianku jest cenioną przyprawą o intensywnym, gorzkawym smaku.
Zastosowanie w leczeniu infekcji
Napary z macierzanki stosuje się w infekcjach jamy ustnej, gardła i krtani. Pomagają także w walce z suchym kaszlem oraz przy problemach związanych z układem trawiennym.
Macierzanki a szkodniki
Intensywny zapach olejków eterycznych macierzanki odstrasza szkodniki takie jak: mrówki, mszyce, ślimaki, bielinka kapustnika, bielinka rzepnika, piętnówka kapustnicę i połyśnicę marchwiankę.
Macierzanka – zastosowanie zewnętrzne i kulinarne
Zastosowanie zewnętrzne
Macierzanka wykazuje się właściwościami leczniczymi również w zastosowaniach zewnętrznych. Okłady z macierzanki stosuje się przy ukąszeniach owadów, oparzeniach, bólach reumatycznych i nerwobólach.
Zastosowanie kulinarne
Ziele macierzanki jest często wykorzystywane w kuchni jako przyprawa do wielu potraw, zwłaszcza tłustych i ciężkostrawnych. Macierzanka cytrynowa, z racji swojego charakterystycznego aromatu, idealnie nadaje się do przyprawiania dań z drobiu oraz ryb, a także deserów.
Uprawa macierzanki
Macierzanka to roślina z rodziny jasnotowatych, która jest ceniona za swoje właściwości lecznicze oraz przyprawowe. Aby skutecznie uprawiać macierzankę, warto wiedzieć, jakie ma wymagania uprawowe.
Stanowisko i gleba
Macierzanka najlepiej rośnie na stanowiskach ciepłych i słonecznych oraz na glebach suchych, lekkich, piaszczystych lub kamienistych i ubogich w składniki pokarmowe. W porównaniu z tymiankiem, macierzanka jest mniej wymagająca pod względem wilgotności gleby.
Tymianek natomiast potrzebuje stanowiska wilgotnego, przepuszczalnego i zasobnego w składniki odżywcze. Poradzi sobie na słabszych glebach, ale wtedy będzie gorzej plonował.
Nawożenie
Macierzanki nie wymagają ani podlewania, ani nawożenia. Co kilka lat można je zasilić obornikiem lub dojrzałym kompostem.
Ochrona przed suszą i mrozem
Macierzanka jest rośliną zimozieloną, co oznacza, że narażona jest na suszę fizjologiczną, zwłaszcza podczas bezśnieżnych, suchych i słonecznych zim. W rejonach o surowszym klimacie wskazane jest osłonić ją stroiszem lub agrowłókniną. Dzięki zdolnościom regeneracyjnym nawet przemarznięte pędy macierzanek szybko się regenerują i odbijają nowymi pędami.
Uprawa w pojemnikach
Macierzanki mogą być uprawiane również w pojemnikach. Aby cieszyć się aromatem tych przyprawowych roślin, wiosną, na przełomie marca i kwietnia należy wysiać nasiona wprost do doniczek. Od końca maja możemy rośliny wystawić na zewnątrz, co ozdobi balkon lub taras. Na zimę donice musimy przenieść do pomieszczenia o temperaturze -15°C i ograniczyć podlewanie roślin.
Macierzanka – przycinanie
Przycinanie po kwitnieniu
Po okresie kwitnienia, należy dokonać przycięcia macierzanek. Zaleca się, aby cięcie odbyło się tuż pod kwiatostanami i tylko niezdrewniałe części pędów były usuwane. Przytnięcie rośliny w niewłaściwym miejscu może spowodować brak odrostu.
Przycinanie wiosenne
Warto pamiętać o przycięciu pędów tymianku o około 1/3 ich długości na wiosnę, co umożliwi bujne i obfite kwitnienie.
Przycinanie w celu zagęszczenia
Jeśli chcemy uzyskać bardziej zwarte i zwarte krzewy, należy pamiętać o regularnym przycinaniu pędów na całą długość przez cały sezon wegetacyjny. W ten sposób pobudzimy rośliny do intensywniejszego wzrostu i zagęszczenia.
Przycinanie formujące
W celu uzyskania określonego kształtu macierzanek, należy wykonywać przycinanie formujące. Najlepiej wykonywać je na początku sezonu wegetacyjnego, usuwając pędy zgodnie z pożądanym kształtem rośliny. Dzięki temu osiągniemy estetyczny wygląd i utrzymanie właściwych wymiarów krzewów.
Macierzanka – rozmnażanie
Wysiew nasion
Macierzanki można rozmnażać na trzy sposoby: z siewu nasion, przez sadzonki oraz podział kęp. W przypadku wysiewu nasion, należy je wysiać w III-IV wprost do gruntu lub do skrzynek. Kiełkują już po kilku dniach w temperaturze około 21°C i wysokiej wilgotności powietrza. Siewki pikujemy doniczek, a gotową rozsadę sadzimy na miejsce stałe pod koniec maja.
Rozmnażanie przez sadzonki pędowe
Do rozmnażania macierzanki można także wykorzystać sadzonki pędowe pobrane z rośliny matecznej po kwitnieniu, tj. w lipcu lub wrześniu. Nowe rośliny sadzimy na miejsce stałe wiosną lub pod koniec lata następnego roku.
Rozmnażanie przez podział kęp
Co kilka lat warto odmładzać macierzanki poprzez podzielenie kępy. W ten sposób jednocześnie rozmnażamy roślinę otrzymując nowe sadzonki. Roślinę mateczną dzielimy na mniejsze części i powstałe po dzieleniu sadzonki sadzimy bezpośrednio na nowe miejsce lub najpierw wysadzamy je na rozsadniku, jeśli nie były wystarczająco ukorzenione.
Źródła
- Katalog roślin drzewa, krzewy byliny, Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o., Warszawa, 2016, s. 380;
- Gorgat M., Macierzanka piaskowa (Thymus Serpyllum L.) i Tymianek pospolity (Thymus Vulgaris L.) – źródło surowca dla przemysłu zielarskiego i właściwości lecznicze w: Nauka dla rozwoju rolnictwa, ekologii i medycyny w świetle współczesnych osiągnięć. Stowarzyszenie Studentów Nauk Przyrodniczych. Lublin, 2017;
- Nowak J., Macierzanka w Rośliny Ozdobne 7-8/2015;
- Kosecka-Makiela D., Tymianek w Działkowiec 11/2018, s.43;
Rozmieszczenie macierzanki na świecie
Macierzanka jest rośliną zielną, która występuje na całym świecie. Spotykana jest zarówno w strefie umiarkowanej, jak i w strefie tropikalnej. W Polsce macierzanka jest rośliną pospolitą i dziko rosnącą, a jej siedliska to tereny suche i nasłonecznione, jak łąki, pastwiska, skraje lasów, przydroża, a także nasypy kolejowe.
